Shame, over seksverslaving, wordt aangekondigd als een film over een ‘succesvolle zakenman wiens leven grenzeloos, obsessief wordt beheerst door seks’ en het niet kunnen aangaan van dieper gaande emotionele banden. Hierin komt het thema van de filmcyclus Grenzen al direct naar voren.
Vorig najaar liet collega Jan Vandeputte in zijn bespreking van de film La double vie de Veronique; zien hoe afgegrensd zijn een noodzaak is voor psychisch leven; het geeft de mogelijkheid om met de ander contact te maken en ook een juiste afstemming op de realiteit te vinden.
Lopen we vanavond naar de andere kant? Grenzeloos, onbegrensd zijn … en dan nog wel ten aanzien van seksualiteit? Prikkelt het de zinnen en de verbeelding of roept het ook afkeer, afkeuring en angst op?
Een ‘inleiding’ betekent: niet de film verklappen – wel proberen iets te zeggen,nieuwsgierig te maken naar enkele thema’s vanuit een psychoanalytisch perspectief.
Het is een mooie paradox dat we een film gaan zien over schaamte; schaamte is immers verbonden met niet zien en niet gezien willen worden, verbergen. En … gaat het over schaamte ? Is schaamte het hoofdthema? Gaat u straks zeggen dat u een film over schaamte hebt gezien? Óf … lijkt het eerder te gaan over juist het voorkomen/vermijden van een gevoel van schaamte, dat in deze film een hele specifieke vorm heeft gekregen namelijk die van een seksuele obsessie en van een seksverslaving
Ik begin met een seksuele obsessie; die laat zich omschrijven als een onophoudelijk denken aan seks; een seks-verslaving daarentegen gaat over doen en gedrag; het is een zich telkens herhalend ritueel,opgevoerd in strakke en rigide scenario’s. Een seksverslaving heeft te maken met de herhalingsdwang – niet met de herhaling op zich en … dat is vooral heel onvrij; het doel is vermindering van spanning en angst.
Ik zou het ook anders kunnen zeggen: een verslaving aan seks is een ‘buitenverhaal’: wat iemand doet is niet verbonden met wat zich in iemand van binnen afspeelt; de verbinding is verbroken. In de psychoanalytische taal noemen we dat ‘splijting’. Dat wil zeggen dat het meestal geheel onduidelijk is voor diegene met een verslaving wat hem drijft en dat heeft tot gevolg dat ernáást een heel gewoon of, zoals bij de hoofdpersoon in deze film, succesvol leven bestaat.
Freud en vooral navolgers als de Franse analyticus Lacan hebben veel behartigenswaardige dingen hierover geschreven.
Een seksverslaving kan dienen als een bescherming; een bescherming ofwel een ‘noodoplossing’ om met name gevoelens van onmacht, controleverlies, overweldigd worden, een onvolledigheid van het bestaan NIET te merken; een oplossing wordt gevonden in het tegendeel: actief de macht hebben en controle te hebben over de ander; daarin is alles mogelijk, zonder grens, en eigenlijk wordt daarmee de relatie met een ander als het ware opgeschort en de ander wordt instrumenteel gebruikt; er wordt niet aan een relatie begonnen.
Het gevolg is dus weggaan van alle beweeglijkheid, van verlangen, moeilijkheden en spanning van de realiteit met de ander; men kan zich niet permitteren om de controle los te laten en is daarmee gevangene van zijn eigen scenario. De herhaling dient om bij de geringste notie van ‘beweging’ de spanning/angst in de kiem te smoren. Je zou kunnen zeggen: ‘Het is “mentaal” stil geworden.’
Daarmee kom ik weer bij u terug met de vraag: gaat het over schaamte? Het ‘grappige’ is dat schaamte heel goed past bij controle. Wat is hierover in dit korte tijdsbestek te zeggen?
Schaamte is een heel indringende emotie die we allemaal kennen.
Schaamte wordt al heel vroeg in de ontwikkeling ‘aangemaakt’ waarin de afgrenzing van binnen- en buitenwereld, grens tussen jezelf en de ander nog niet voldoende klaar is.
Een belangrijk kenmerk ervan is dat we erdoor worden overvallen; het is plotseling en voelt als controleverlies; óók de blik speelt daarin een grote rol: het je bekeken voelen, als het ware met de ogen van de ander afkeurend naar jezelf kijken en een gevoel dat ‘je zelf’ ter discussie staat. Maar … misschien wel met als meest wezenlijke inhoud: het gevoel voor de ander niet belangrijk te zijn.
Reacties daarop, zeker wanneer schaamte groot is, zijn vaak woede en razernij, maar wanneer die gevoelens te beangstigend worden en niet gesust kunnen worden is een ‘oplossing’: het afweren van schaamte door het sussen van jezelf middels controle over de ander, door de ander te domineren; dus … het leven zo in te richten dat er geen sprake is van contact omdat daarin de dreiging ligt van confrontatie met iemands eigen zelfgevoel; een zelfgevoel dat vaak zeer negatief en vooral fragiel is met het gevolg een krampachtig, ingeperkt en vooral bevroren gevoelsleven. Zo wordt geprobeerd de kwetsuren en de woede die bij schaamte horen ‘min of meer’ veilig op te bergen; niet alleen voor de ander maar ook voor iemand zelf.
Je zou nu kunnen zeggen dat in de obsessie met seks en in de seksverslaving in deze film een bepaalde afweervorm zich aftekent: namelijk omkering van gevoelens in dienst van de controle; ik geef u enkele voorbeelden:
– Schaamte wordt: het voorkomen van schaamte, in – zo noemde ik het eerder – het zich herhalende, gecontroleerde ritueel.
– En zo wordt een verlangen naar contact, waar afstemming voor nodig is, juist in de realiteit gefrustreerd, in feite wordt het contact niet gezocht.
– En … het gevoel van bekeken worden, wordt omgedraaid in indringend zelf kijken, de ander ‘als het ware’ vastzetten of juist … in zo min mogelijk oogcontact.
Kortom: het gaat in een seksuele obsessie en in een seksverslaving niet om genot of lust maar vooral om het verhoudingsaspect: dat van macht en controle; dat we in de film vooral zien hoe dit aspect tussen broer en zus niet langer goed afgewikkeld wordt, kan ook gezien worden als een teken dat het conflict – de nabijheid van de ander kunnen hebben – wordt toegelaten; er lijken kieren te komen in de noodoplossing.
De specifieke ontstaansgeschiedenis van de noodoplossing blijft ongewis; maar des te meer neemt de film u mee ‘in beeld en het ervaren’.
Maar nog voordat u gaat kijken eerst iets over de regisseur, Steve McQueen. McQueen, vierenveertig jaar oud en afkomstig uit Engeland, is van huis uit videokunstenaar en pas later ‘in de film‘ geraakt. Aanvankelijk maakte hij korte films en zijn eerste twee films waren zwart-wit en geluidloos. Dit blijft overigens een rode draad in zijn werk: het woord is ondergeschikt aan het beeld.
Nadat hij in 2006 naar Irak is geweest als officieel oorlogartiest, maakt hij in 2008 zijn debuut met zijn eerst lange speelfilm Hunger, over de Ierse hongerstaking in 1981, en dan twee jaar geleden de film van vanavond,Shame; in beide films speelt Michael Fassbender de hoofdrol en ook in McQueens komende film Twelve years a slave is Fassbender weer te zien.
Mac Queen maakt in zijn films gebruik van theaterschrijvers, ‘die gaan mee op reis’; hij houdt daarvan want hij weet zelf ook vaak niet van tevoren welke kant zijn denken opgaat: ‘Het is een proces dat groeit’. McQueen vergelijkt het met het schrijven van een lied, en daarmee verwijst hij ook naar zijn grote aandacht voor muziek in de film. U gaat dat straks horen.
Ook zijn zijn films vaak een lijfelijke/fysieke ervaring, en met het onconventionele camerawerk, namelijk filmen zonder onderbrekingen, worden de beelden indringend en trefzeker.
De onderwerpen die McQueen kiest zijn geen gemakkelijke kost en … zijn keuze om over seksverslaving een film te maken, zo vertelt hij ons, heeft er vooral mee te maken dat er tot nu toe weinig aandacht voor was; er ligt een stigma op en McQueen wil het volle licht erop, reacties oproepen … Hoe behandel je zo’n moeilijk onderwerp – hoe wil je dat laten zien? Kan je je ermee identificeren? Dat zijn de vragen die McQueen zich stelt.
In zijn research hierover merkte hij dat mensen in Engeland er helemaal niet over wilden praten. Hij vond zijn bronnen in Amerika, maar toen de film klaar was werd die zeer laag in de rating geplaatst, omdat hij te aanstootgevend was.
In een van zijn interviews benadrukt McQueen het verschil met andere verslavingen, zoals drank, drugs. Hij formuleert het zo: ‘Die kan je buiten jezelf houden, maar iedereen heeft een relatie met seksualiteit.’
Vóór alles wil Steve McQueen een ‘storyteller’ zijn; hij heeft geen interesse in het uitleggen van trauma’s of interpretaties die het verhaal zouden moeten verduidelijken, want er is geen één juist of helemaal goed; een film,zijn film, moet eenieder voor zichzelf zien.
Het kijken is dus aan u.
Nog een korte na-blik (na de film)
In de vele reviews over deze film, blijkt dat de meeste kijkers blijven puzzelen over hoe het verhaal is te duiden en vooral hoe de verhouding is tussen broer en zus.
De spanning tussen hen is immers in hoge mate voelbaar en je zou het kunnen beschrijven als broeierigheid: onderhuids complexe en intense gevoelens. Het lijkt te gaan om incestueuze verlangens of – wie weet – ook gebeurtenissen in de realiteit. Bijvoorbeeld de heftigheid en woede waarmee broer Brandon zijn zusje de slaapkamer uitjaagt, verraden misschien zijn grote angst voor eigen grenzeloosheid en seksuele overmeestering van haar.
Het roept ook associaties op met wat zijn zus laat zien aan hunkering naar contact, onderwerping, eenzaamheid en vooral grote wanhoop, te zien aan het eind met de zelfmoordpoging; alles wat de zus laat zien is wat hij, de broer, vreest, afweert en niet mag en kan voelen.
In de muziek bij de film zien we ook twee werelden: bijvoorbeeld in de Goldberg-variaties van Bach wordt de baslijn telkens herhaald;beheersing zou je kunnen zeggen; het lied dat het zusje zingt New York, New York van Frank Sinatra, is juist lyrisch en gaat over eenzaamheid, verlangen en hoop; zij probeert via deze omweg, vocaal, haar broer te bereiken en het lukt voor enkele minuten.
In hun gekwelde levens hebben broer en zus hun gedeelde problematiek verschillend vormgegeven: onthecht tegenover aanklampend en breekbaar; beide vormen weerspiegelen eenzelfde thema: er is een onvermogen om pijnlijkheid in contact met de ander te verdragen.
Mijns inziens is dat de bijdrage van de psychoanalytische blik aan het begrijpen van pijnlijkheid/pijnlijkheden: niet alleen van het mogelijke tekort in de eigen biografie, maar minstens zozeer van de pijnlijkheid van het leven zelf, het menselijk tekort.
Het woord is verder aan u.
Gerdine Veen [GV], 28 maart 2013
Literatuur
Baneke, J. (2009) Waarom vrouwen zich meer schamen dan mannen; over psychologie, criminaliteit en cultuur. Bert Bakker, Amsterdam
Thys, M. & Kinet, M. (red.) (2002) Liefdesverklaringen; over perversie, liefde en passie. Acco, Leusden