Universaliteit

Hoe algemeen geldig zijn de inzichten, benaderingen, toepassingen van de psychoanalyse en in hoeverre zijn zij gebonden aan de westerse cultuur waarbinnen zij zich ontwikkelden? Freud heeft zich deze vraag nauwelijks gesteld. Hij stelde zich de vraag van de universaliteit slechts ten aanzien van God: is hij universeel of alleen voor het uitverkoren volk (1939a)? Als ‘psychoanalytische culturele waarden’ worden genoemd: individualisme, autonomie, eigen verantwoordelijkheid, de waarde van de rede, van taalcommunicatie, het belang van het uitdrukken van emoties en – natuurlijk – van het bewust worden van wat onbewust is. De psychoanalyse kent vanuit haar eigen dynamische ontwikkeling een aantal theorieën en een klinische praktijk met een bepaald ‘instrumentarium’. Benadrukt men de inhoud van de theorieën dan zullen er culturele beperkingen zijn. Bij het instrumentarium gaat het meer om een attitude, zelfreflectie, intersubjectieve interactie en procesmatig ontwikkeld inzicht. Dit biedt meer universele aanknopingspunten. De verschuiving binnen de psychoanalyse van rationalisme en objectivisme naar (inter)subjectiviteit en persoonlijke, contextuele betekenis biedt een grotere openheid, ook in culturele zin.

Hoe universeel is het Oedipuscomplex? ‘Oedipaliteit’ gaat over de periode waarin het kind zich intrapsychisch geleidelijk buiten de moeder-kind dyade gaat bewegen, waarin de intrapsychische onbewuste dyade ruimte gaat maken voor de triade. Hoe onontkoombare psychologische dilemma’s in deze relatie tot uitdrukking komen, begrepen worden en uiteindelijk opgelost, varieert met wat men in een bepaalde cultuur als ontwikkelingstaken ziet, hoe men de ideale volwassene ziet en de ideale relaties tussen vader, moeder, zoon en dochter. Bij niet-westerse gezinsstructuren zoals in China, Japan en India zal ook de psychologische theorie van het gezin anders moeten zijn. Er zijn ook fundamentele familiemythen uit andere culturen op verrijkende wijze psychoanalytisch uitgewerkt. Zie Migratie [AvW]