- Duits: Kastrationskomplex, der
- Engels: castration complex
- Frans: complexe de castration
Complex met als middelpunt de castratiefantasie; deze fantasie moet voor het kind het raadsel van het anatomische geslachtsverschil begrijpelijk maken. Het kind (het jongetje!) verklaart volgens Freud het verschil door te geloven dat aan het meisje de penis is ontnomen. Dit complex betekent voor de jongen de angst om de penis kwijt te raken en voor het meisje dat zij zich erbij moet neerleggen dat zij er geen heeft. In het laatste geval is het natuurlijk van eminent belang of haar ouders de overtuiging zijn toegedaan dat hun dochter voldoende toegerust ter wereld is gekomen: met haar specifieke eigenheid en geslachtelijkheid, dus niet slechts als een mislukte jongen. De traditioneel grotere maatschappelijke waardering voor de rol van de man lijkt de acceptatie van zijn geslacht voor de jongen makkelijker te maken, maar kan de vrees accentueren zijn kostbare kleinood kwijt te raken. Een dergelijke castratieangst kan zich uiten in vele vormen, in andere angsten.
De letterlijke dreiging om de penis eraf te laten snijden door de dokter of de slager zal nog weinig geuit worden. Het gebeurde in het begin van de afgelopen eeuw wel regelmatig. Een dergelijke dreiging kan ook gefantaseerd worden door de jongen zelf als straf voor verboden (seksuele) activiteiten. Kleine Hans – wiens ouders betrekkelijk verlicht waren – vroeg angstig aan zijn vader of zijn penis wel goed was vastgegroeid. Zijn moeder had met de dokter gedreigd. Meestal zal het echter gaan om een symbolische castratie: het accepteren dat je man of vrouw bent, dat je niet zowel het een als het ander kunt zijn en dat je een van beide rollen op je moet nemen; dat je behalve het geslachtsverschil ook het verschil der geslachten (generaties) moet accepteren, dat jij een eigen leven moet leiden, min of meer onafhankelijk van je ouders.
Soms wordt het woord castratie ook in een ruimere zin gebruikt ter aanduiding van ieder verlies, van iedere separatie. De eerste traumatische castratie wordt dan in het voetspoor van Rank de geboorte. Zie Vrouw/normale vrouwelijke ontwikkeling.